LTS:Nhìn lại 30 năm Đổi mới văn hóa: thành tựu, những thách thứccần vượt qua, những
vấn đề cần tiếp tục đổi mới trong giai đoạn tiếp theo,
Tuần Việt Nam có cuộc phỏng vấn với GS.TSKH. Trần Ngọc Thêm, Giám đốc Trung tâm Văn hóa học Lý luận và Ứng dụng, Đại học KHXH&NV, Đại học Quốc
gia TP. HCM; ủy viên Hội đồng Lý
luận Trung ương. Xin giới thiệu Phần 3 bài phỏng vấn.

GS.
TSKH Trần Ngọc Thêm
Hình hài một hệ giá trị mới
Thưa Giáo sư, ở phần trước ông đã đề cập đến
nguyên nhân của tình trạng xuống cấp, tha hóa về đạo đức là ở con người và nền
văn hóa truyền thống. Vậy việc
xây dựng con người với tư cách và vai trò là trung tâm
cần được thực hiệnbắt
đầu từ đâu? Thực hiện như thế nào?Lấy cái gì làm chuẩn?
GS.TSKH. Trần Ngọc Thêm: Chuẩn để xây dựng con người là hệ giá trị. Thời nào có
hệ giá trị của thời đó. Trước đây, với mục tiêu là ổn định thì ta đã có hệ
giá trị văn hóanông nghiệp - nông thôn. Bây giờ để đạt mục tiêu phát triển bền vững
trong một thế giới phẳng thì phải có hệ giá trị văn hóa công nghiệp - đô thị
- hội nhập.
Việc điều chỉnh
chuẩn giá trị được thực hiện bằng hai con đường. Thứ
nhất là điều chỉnh tự nhiên diễn
ra một cách tự phát cùng với sự thay đổi nhận thức và hành động của dân chúng. Thứ
2 là điều chỉnh có định hướng diễn ra dưới
tác động có ý thức của hai lực lượng là nhà cầm quyền và tầng lớp trí thức.
Tùy hoàn cảnh cụ
thể của từng giai đoạn mà vai trò của hai lực lượng này có thể có sức mạnh tác
động khác nhau, có thể đồng hướng với nhau hoặc ngược hướng. Trong mọi trường
hợp, ý chí nguyện vọng của dân chúng luôn luôn là nhân tố quyết định, nhất là
khi có mâu thuẫn giữa các lực lượng tác động.
Chúng ta hãy xem lại sự điều chỉnh và hình
thành hệ giá trị mới trong lịch sử nước ta thì sẽ hiểu. Chẳng hạn, giai đoạn cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, trong khi nhà cầm
quyền thực dân muốn xây dựng hệ giá trị kiểu phương Tây để thực hiện mục đích
thực dân, thì tầng lớp trí thức và dân chúng đã thành công trong việc xây dựng
một hệ giá trị theo hướng ngược lại: tiếp nhận những tinh hoa của phương Tây
để hoàn thiện hệ giá trị truyền thống của mình, phục vụ cho công cuộc giải
phóng dân tộc.
Theo Giáo sư ,hệ giá trị mà chúng ta cần xây dựng hiện nay sẽ có hình hàinhư
thế nào? Lực lượng nào sẽ là
chủ đạo?
GS.TSKH.Trần Ngọc Thêm: Hệ giá trị mà chúng ta cần xây dựng hiện nay phải mang
tính chất của một hệ giá trị văn hóa công nghiệp - đô thị - hội nhập với mục
tiêu cuối cùng là mang lại cuộc sống hạnh phúc cho toàn dân. Nó sẽ phải được
thực hiện bằng sự phối hợp của cả tự phát lẫn tự giác, của cả dân chúng lẫn đội ngũ trí thức và chính quyền.
Căn cứ vào mục tiêu
chung được Đảng và Chính phủ vạch ra là “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công
bằng, văn minh” nhằm mang lại cuộc sống hạnh phúc cho toàn dân, các mục tiêu cụ
thể là thực hiện thành công việc công nghiệp hóa, đô thị hóa và hội nhập. Đội ngũ trí thức sẽ nghiên cứu kỹ những giá trị truyền
thống, hiện trạng biến động của chúng, những thói hư tật xấu đang hoành hành và
cách khắc phục, các xu hướng của thời đại, nguyện vọng của dân chúng để xây
dựng hệ giá trị cho tương lai.
Hệ giá trị này
bao gồm hai nhóm chính là những tinh hoa của văn hóa truyền thống vẫn có thể
phát huy giá trị trong hiện tại và tương lai; và những tinh hoa của văn hóa nhân loại có thể giúp khắc
phục các thói hư tật xấu đang hoành hành, giúp hình thành cách tư duy, cách
hành động, lối sống thích hợp với nền văn minh đô thị, văn minh công nghiệp và
công cuộc hội nhập vào quá trình toàn cầu hóa. Các giá trị này bao gồm cả
giá trị chung cho toàn xã hội lẫn giá trị cho việc hoàn thiện từng cá nhân.
Thưa Giáo sư, hệ giá trị mới làm cáchnào để chuyển biến được cả một nền
văn hóa như miêu tả của ông là nặng về “âm tính”, ưa ổn định? Phải chăngcần thay đổi cả nền văn hóa
của dân tộc chúng ta, phải
phá rồi xây để chuyển được từ văn hóa âm tính qua dươngtính?
GS.TSKH.Trần Ngọc Thêm: Không hoàn toàn như thế. Không cần phải phá rồi xây, mà chỉ cần chuyển đổi.
Nếu nền
văn hóa truyền thống của ta mang
tính cộng đồng làng xã thì chúng ta vẫn có thể giữ nguyên tính chất cộng đồng, nhưng chuyển tính chất làng xã thành cộng đồng xã
hội, sẵn sàng giúp đỡ, hợp tác với nhau ngay cả khi không quen biết, cùng nhau
vì mục tiêu chung.
Nếu nền văn
hóa truyền thống mang tính trọng âm và
ưa hài hòa, thì chúng ta vẫn
có thể giữ nguyên tính ưa hài hòa, nhưng là một sự hài hòa thiên về dương tính.
Nếu nền văn
hóa truyền thống có cách tư duy và hành động theo kiểu kết hợp xuề xòa, đại
khái, thì cần thay vào đó là một tác phong công nghiệp, suy
nghĩ và làm ăn bài bản, khoa học.
Nếu nền văn
hóa truyền thống mang đậm tính linh
hoạt, nhiều khi tùy tiện, thì cần hướng tính linh hoạt này vào những khuôn khổ,
nguyên tắc nhất định trong giới hạn mà pháp luật đã quy định.

Nếu có pháp quyền thực sự, quan cũng
như dân đều bình đẳng như nhau trước pháp luật.
Xây dựng triệt để hai giá trị Dân chủ và Pháp quyền
Vậy đâu là những hệ giá trị mới chúng ta có
thể bắt đầu đột phá, khởi phát từ đó để giải quyết những phần tiếp
theo?
GS.TSKH.Trần Ngọc Thêm: Theo kết quả nghiên cứu của chúng tôi, để thực hiện được các mục tiêu
trên, trong giai đoạn trước mắt, có thể tập trung phát triển và xây dựng 10
giá trị cơ bản chia thành 5 nhóm là: (1) Dân chủ và Pháp quyền; (2) Nhân ái
và Yêu nước; (3) Trung thực và Bản lĩnh; (4) Trách nhiệm và Hợp tác; (5) Tính
khoa học và Sáng tạo.
Hiện nay những thói
hư tật xấu nào, những hạn chế nào đang được đánh giá là nghiêm trọng nhất? Và
giải pháp khắc phục chúng như thế nào?
GS.TSKH. Trần Ngọc Thêm: Theo kết quả điều tra của chúng tôi (thuộc đề tài Xây dựng hệ
giá trị Việt Nam trong giai đoạn mới – PV)
với sự tham gia của gần 6.000 người thuộc các tầng lớp, ngành nghề ở cả ba miền thì
bệnh giả dối, nói không đi với làm, là tật xấu nghiêm trọng nhất chiếm 81,0%. Kế đến là bệnh
thành tích 75,1%. Thứ ba là bệnh thiếu ý thức pháp luật 68,2%.
Bệnh giả dối, nói
không đi với làm sẽ được khắc phục nếu xây dựng được các giá trị Trung thực
và Bản lĩnh. Con người có bản
lĩnh thì mới có thể trung thực, nhìn thẳng vào sự thật, từ bỏ thói ưa nịnh,
thích khen (tôi đã
có lần trao đổi trên diễn đàn của Tuần Việt Nam).
Bệnh thành tích (có
phần liên quan đến tính giả dối) có thể được khắc phục nhờ giá trị Trung thực
và Trách nhiệm. Người có
tinh thần trách nhiệm sẽ không chạy theo thành tích bằng bất cứ giá nào. Người trung thực sẽ không nói không thành có, nói ít thành
nhiều, sẽ không ưa nổ, chém gió.
Tương tự như vậy, bệnh thiếu ý thức pháp luật có thể được khắc phục nhờ giá
trị Pháp quyền.
Tôi xin đặc biệt nhấn mạnh thêm, kết quả 30
năm Đổi mới về văn hóa cho thấy một thực tế rằng, sự phát triển của đất nước đã
“đụng” phải trần vì thiếu phần “gốc” vững mạnh, bền vững. Gốc đó là văn hóa và
nhân vật trung tâm của văn
hóa - con người.
Có lẽ đây là bài học quý giá, có giá trị nhất
trong suốt 30 năm Đổi mới vừa qua!
Thưa Giáo sư, về mặt quản lý, cần phải thay
đổi như thế nào để không rơi vào trạng thái như giai đoạn vừa qua “nhận thức
không đi đôi với hành động”? Vì để hội nhập chúng ta phải thay đổi từ môi
trường văn hóa cho đến con người, một công việc vô cùng rộng lớn và khó khăn
với khối lượng khổng lồ?
GS.TSKH.Trần Ngọc Thêm: Để cho nhận thức và hành động đi đôi, về mặt lãnh đạo và quản lý cần cần xây dựng một cách triệt để hai giá trị Dân chủ và
Pháp quyền. Trong đó, dân chủ là giá trị có ý nghĩa quyết định.
Dân chủ là một
trong ba đặc trưng của thể chế chính trị Việt Nam hiện đại, nhưng lại là đặc
trưng duy nhất chưa được thực hiện một cách đầy đủ. Thiếu một nền dân chủ thực
sự, sự tự do mà Đổi mới mang lại, có nguy cơ dẫn đến vô tổ chức, mất kiểm soát. Truyền
thống dân chủ làng xã như “phép vua thua lệ làng” của văn hóa truyền thống Việt Nam trong bối cảnh
pháp luật không nghiêm và trình độ dân trí chưa cao đang có nguy cơ phát triển quá đà. Trong nhiều trường hợp dẫn đến bệnh vô chính phủ như “Thủ kho to hơn thủ trưởng”, “Trên bảo dưới không nghe”...
Thực hiện được dân
chủ thực sự như các nghị quyết của Đảng ta đã khẳng định thì sẽ khắc phục được bệnh vô chính phủ ở bên dưới, và kiểm soát được quyền lực ở bên trên, khắc phục được
nạn quan liêu, cửa quyền. Có dân chủ thực sự thì sẽ đảm bảo được sự bình đẳng,
công bằng và các quyền tự do cơ bản như tự do chính trị, tự do kinh tế, tự do lựa chọn dịch
vụ, quyền con người. Bởi vậy mà dân chủ cũng là giá trị xã hội quan trọng
hàng đầu, phổ biến ở mọi xã hội hiện đại.
Dân có thực sự làm
chủ, thực sự có quyền thì quan chức sẽ không còn dám đứng trên pháp luật. Khi
đó mới có thể thực thi được giá trị pháp quyền. Nếu có pháp quyền thực sự,
quan cũng như dân đều bình đẳng như nhau trước pháp luật, thì quan chức sẽ phải nghiêm túc hơn khi nói và làm, sẽ
không còn dám “nói một đằng làm một nẻo”, quản lý sẽ minh bạch, xã hội sẽ đi
vào nền nếp, niềm tin của dân chúng sẽ được khôi phục, và con người mới sẽ sớm
hình thành.
Đây cũng có thể xem là hai công cụ hữu hiệu
để khắc phục tình trạng “nói không đi đôi với làm” hết sức tai hại như thời
gian qua!
Xin cảm ơn ông đã chia sẻ!
Duy
Chiến
Theo
Vietnamnet
5,257