Nếu căn cứ vào số liệu mới công bố của TKV, dự án Tân Rai vẫn
khó có hiệu quả kinh tế - xã hội, dự án Nhân Cơ còn thua lỗ nặng nề hơn Tân
Rai. Chỉ đơn cử, TKV công bố dự án Tân Rai có các loại thuế phải nộp bình quân
422 tỉ đồng/năm. Số tiền này tính ra tương đương với thuế thu nhập doanh nghiệp,
thuế VAT và phí môi trường. Trong khi đó, theo nghị quyết của Ủy ban Thường vụ
Quốc hội, thuế xuất khẩu quặng nhôm là từ 15-40%. Giả sử dự án xuất khẩu
alumina được ưu đãi áp dụng thuế xuất khẩu thấp nhất là 15%, số tiền thuế phải
nộp ít nhất đã là 752 tỉ đồng/năm. Trong vòng 30 năm, nếu theo tính toán của
TKV, ngân sách nhà nước sẽ thất thu ít nhất 22.560 tỉ đồng. Nếu tính đủ cả chi
phí trên, dự án Tân Rai không thể có hiệu quả, lợi nhuận như TKV công bố.
Nhiều mâu thuẫn
* Như vậy, ông đánh
giá thế nào về hiệu quả kinh tế - xã hội nói chung?
- Theo số liệu mới, tổng mức đầu tư của cả hai dự án là khoảng
30.000 tỉ đồng (khoảng 1,5 tỉ USD), nhưng chỉ tạo ra được 1.500 việc làm. Như vậy,
để tạo ra một chỗ làm việc, các dự án bôxit cần đầu tư đến gần... 1 triệu
USD/người. Trong khi số tiền 1,5 tỉ USD này nếu đầu tư cho cây công nghiệp sẽ tạo
ra hàng triệu việc làm để góp phần ổn định đời sống của 6 triệu người dân trên
Tây nguyên.
* TKV cho biết khoảng
12 năm sau, hai dự án bôxit sẽ thu hồi được vốn, dù thời gian dự tính lỗ sẽ 5-7
năm. Ở đây có điều gì mâu thuẫn không?
- Có khá nhiều mâu thuẫn. Mâu thuẫn lớn nhất là dù sử dụng
tài nguyên khoáng sản thuộc sở hữu toàn dân để xuất khẩu, nhưng TKV - một doanh
nghiệp nhà nước - lại tính thuế xuất khẩu bằng 0% (trong khi Quốc hội quy định
ít nhất là 15%). Nếu theo công bố của TKV, tổng giá trị lỗ trong năm năm của dự
án Tân Rai là 1.019 tỉ đồng, trong khi tổng vốn phải thu hồi của Tân Rai là
15.172 tỉ đồng. Như vậy, nếu Tân Rai chỉ lỗ năm năm thì trong bảy năm tiếp
theo, dự án Tân Rai sẽ phải có lợi nhuận sau thuế bình quân 2.313 tỉ đồng/năm.
Con số lợi nhuận sau thuế lớn như vậy, với một ngành công nghiệp như bôxit là rất
hiếm thấy. TKV cũng chưa cho thấy cơ sở khoa học của cách tính này.

TS Nguyễn Thành Sơn - Ảnh: V.Dũng
* Ông có khẳng định
trong bài tham luận hội thảo rằng công nghệ khí hóa than của dự án Tân Rai lạc
hậu khoảng 1/2 thế kỷ. Điều này ông rút ra từ đâu và nó nói lên điều gì?
- Các số liệu trong tham luận của tôi được lấy từ cam kết của
nhà thầu. Theo cam kết của nhà thầu, để sản xuất 1 tấn alumina cần tiêu hao
679kg than, 74kg xút, 49,26kg vôi, 7m3 nước và 2,737 tấn quặng tinh. Riêng chi
phí về than đã chiếm khoảng 26,5% giá thành alumina. Đặc biệt, chi phí cho khâu
khai thác bôxit của TKV cũng khá đắt, lên tới khoảng 38 USD/tấn alumina. Điều
này nói lên công nghệ của dự án Tân Rai lạc hậu nên tiêu hao nhiều than, tiêu
hao rất nhiều nước và tiêu hao nhiều quặng bôxit (tổn thất tài nguyên lên tới
hơn 50%).
* Với chi phí nguyên,
nhiên liệu như vậy, ngay cả khi giá alumin thế giới tăng thì các nhà máy bôxit
Tây nguyên cũng khó lòng cạnh tranh được với các nhà máy alumin khác trên thế
giới?
- Rất khó có thể cạnh tranh được. TKV tính toán hiệu quả
kinh tế với khẳng định giá bán sẽ tăng khoảng 1,21%/năm. Trong tham luận của
mình, tôi dự báo và tính mức tăng giá bán còn cao hơn (1,26%/năm), nhưng nếu
tính đúng, tính đủ các chi phí khác thì phải nói thật là chưa thấy có kịch bản
nào có hiệu quả kinh tế.
* Sắp tới, hai dự án
bôxit có thể sẽ có thêm nguồn thu vì TKV cho biết sẽ thu hồi được sắt từ bùn đỏ.
Điều này sẽ tăng hiệu quả dự án?
- Về xử lý bùn đỏ, Viện hàn lâm Khoa học và công nghệ VN
“đang hoàn thiện đề tài ở quy mô thử nghiệm, để chuyển sang quy mô công nghiệp
việc nghiên cứu xử lý bùn đỏ để thu hồi lại xút, sản xuất sắt xốp, xỉ”. Trên thế
giới, những dự án/đề tài thí điểm kiểu như vậy đã “thành công” rất nhiều nhưng
chỉ trong quy mô thí nghiệm thôi. Thực tế, quặng sắt Thạch Khê có hàm lượng
ôxít sắt còn cao hơn 2-3 lần so với bùn đỏ, nằm ngay sát bờ biển sao không làm?
Nếu TKV tiến hành thu hồi quặng sắt từ bùn đỏ, tôi sợ rằng sẽ thêm một khâu lỗ
nữa cho dự án alumina vì giá thành sản phẩm sắt xốp từ thu hồi bùn đỏ sẽ rất
cao...
20 năm sau mới trả hết
nợ
* Thưa ông, mới đây Bộ
trưởng Bộ Công thương Vũ Huy Hoàng trong chương trình Dân hỏi bộ trưởng trả lời
đã nói khai thác bôxit là cần thiết vì mỗi năm VN phải bỏ ra cả tỉ USD để nhập
nhôm. Điều này có hợp lý?
- Đúng là VN đang phải nhập khẩu nhôm, nhưng không nên lấy
đó làm lý do cho mọi chuyện. Không phải cứ thiếu sản phẩm gì là VN phải đầu tư
sản xuất bằng được sản phẩm ấy cho dù hiệu quả kém đến đâu. Bộ trưởng Bộ Công
thương hẳn biết thực tế hiện nay không chỉ nhôm mà kim loại nào VN cũng phải nhập.
Dễ làm như gang thép mà mấy chục năm nay rồi có cạnh tranh nổi đâu. Ngành công
nghiệp ôtô do Bộ Công thương chỉ đạo phát triển các năm qua cũng là một bài học.
Chúng ta cần cân nhắc dành nguồn lực để đầu tư vào lĩnh vực VN có lợi thế cạnh
tranh, như thế mới có thể tái cơ cấu theo mục tiêu tăng hiệu quả được. Theo
tôi, việc nhập nhôm không phải là lý do chính đáng để phải triển khai hai dự án
bôxit.
Chúng ta phải nói vì sự thật là dù thí điểm nhưng với hai
nhà máy, TKV đã “giúp” bổ sung vào nợ công VN hơn 1,2 tỉ USD. Nếu cứ “quyết liệt”
làm nốt Nhân Cơ, tổng nợ công sẽ tăng thêm gần 2 tỉ USD. Để trả nợ cho hai dự
án thí điểm này, gần 140.000 lao động của TKV, theo tính toán, sẽ phải làm việc
cật lực 20 năm may ra mới “xong”.

Công nhân nhà máy bôxit nhôm Tân Rai (Lâm Dồng) chằng buộc, phủ bạt che chắn số alumin để ngoài trời vì chưa bán được (ảnh chụp tháng 4-2013) - Ảnh: Mai Vinh
* Khi các chuyên gia
cho rằng dự án bôxit không hiệu quả, Thứ trưởng Bộ Công thương Lê Dương Quang từng
khẳng định không đúng, đồng thời cho biết nhiều nước muốn mua, sắp tới có thể
phải đấu giá bán alumin. Có phải do quyết làm bằng được nên nói thế?
- Tôi nghĩ có yếu tố cố tình muốn làm. Có nhiều vấn đề nếu
thật sự thực hiện theo nguyên tắc kinh tế thị trường và đề cao tính hiệu quả, hợp
lý thì sẽ khác. Đến nay, thực tế đã chứng minh khuyến cáo của các chuyên gia đều
đúng, như thua lỗ, phải dừng xây cảng Kê Gà.
Khó có sức lan tỏa
* Quan chức Bộ Công
thương vẫn đề nghị nên tính hiệu quả dự án một cách tổng thể dài hạn. TKV khẳng
định hai dự án bôxit phải lỗ 5-7 năm. Như vậy nếu đợi để thấy hiệu quả thì mọi
chuyện đã rồi. Người có trách nhiệm cũng về hưu hết...
- Cần phải dựa trên những tính toán dài hạn là rất đúng.
Nhưng về nguyên lý, hiệu quả dự án phải tính cả đầu vào (hay chi phí) và đầu ra
(hay doanh thu) của dự án tại một thời điểm. Chẳng ở đâu trên thế giới đầu tư dự
án hàng tỉ USD mà lại... mong chờ sắp tới giá sản phẩm sẽ tăng như ở hai dự án
bôxit Tây nguyên.
* TKV cho rằng giảm
thuế, phí môi trường, đền bù cho dân... thì nhà máy sẽ hiệu quả. Dù là dự án
quan trọng nhưng nếu nhà máy nào cũng xin thế thì VN sẽ ra sao?
- Theo tôi, bản thân dự án bôxit Tân Rai hay Nhân Cơ không
có lãi (tức là không có hiệu quả về kinh tế - tài chính) thì lấy gì để “lan tỏa”
cho Lâm Đồng hay Đắk Nông? Có phải để có hiệu quả kinh tế - xã hội nên TKV đang
xin Chính phủ giảm tiền đền bù, giảm phí môi trường, giảm thuế xuất khẩu? Nếu
thế, tôi không hiểu cái gọi là “hiệu quả tổng hợp về kinh tế - xã hội” sẽ là
gì, nhất là khi hiệu quả tổng thể phải tính cả rủi ro về môi trường nếu phát
sinh sau này, cả sức khỏe người dân... Và nếu được giảm đền bù thật thì hậu quả
là dự án của TKV sẽ khiến nhiều người dân không thể mua nổi mảnh đất như mảnh đất
họ đã bị giải tỏa cho bôxit.
Cầm Văn Kình thực hiện
4,432